ΗΡΟΔΟΤΟΣ ΝΙΚΟΛΑΙΔΗΣ: “Τι κάνεις στην Αγγλία παιδί μου;”
Μετά από μεγάλη έρευνα που διεξήγαγε το 1991 ο καθηγητής Κύπρος Νικολαΐδης, παρατήρησε ότι υπάρχει περισσότερη συλλογή υγρού κάτω από το δέρμα του αυχένα των εμβρύων που γεννιούνται με σύνδρομο Down. Τηλεφωνεί στον πατέρα του για να το ανακοινώσει και παίρνει την απάντηση κατά την κυπριακή διάλεκτο “τι το σπουδαίον”. Στην επόμενη τηλεφωνική επικοινωνία ο Ηρόδοτος Νικολαΐδης, γιατρός και ο ίδιος στο επάγγελμα, τον ρωτά: “αυτόν τον μήνα, τι ανακάλυψες;”. “Αυτόν τον μήνα δεν ανακάλυψα τίποτα” και ο πατέρας του: “Τότε, τι κάνεις παιδί μου στην Αγγλία;”.
Ο Ηρόδοτος Νικολαΐδης, πατέρας του καθηγητή Κύπρου Νικολαΐδη, σε όποια διάσταση κι αν βρίσκεται, σίγουρα θα είναι περήφανος για τον γιο του, που συνεχίζει εδώ και 40 χρόνια στην Αγγλία να φωτίζει με τις έρευνες του έναν σχεδόν άγνωστο μέχρι χθες τομέα της Εμβρυϊκής Ιατρικής.
Ο πατέρας της Αυχενικής Διαφάνειας και πατέρας της Εμβρυϊκής Ιατρικής, καθηγητής Κύπρος Νικολαΐδης, σήμερα είναι διευθυντής στο Harris Birthiaght Centre for Fetal Medicine, στην πρώτη μονάδα Εμβρυϊκής Ιατρικής του Ηνωμένου Βασιλείου. Δημιούργησε ένα ερευνητικό και εκπαιδευτικό πρόγραμμα, με αποτέλεσμα το king’s College Hospital να γίνει ένα εξαιρετικά σημαντικό κέντρο εμβρυϊκής ιατρικής με χιλιάδες επισκέπτες -ιατρούς.
Η ευστροφία, η πλήρης γνώση, το πρότυπο του πατέρα δημιούργησαν τις προϋποθέσεις, ώστε ο πατέρας της Εμβρυϊκής Ιατρικής να είναι σήμερα ένας διάσημος ερευνητής αλλά και ένας άνθρωπος που δένεται πολύ με τους ασθενείς του και κατέχει ξεχωριστή θέση στην καρδιά όσων τον επισκέπτονται.
Τον συνάντησα στη Λάρισα, όπου το τμήμα της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας την Παρασκευή στις 13 Μαΐου τον ανακήρυξε σε Επίτιμο Διδάκτορα της σχολής. Στο διήμερο συνέδριο που διοργάνωσε η Μαιευτική και Γυναικολογική Κλινική του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, σε συνεργασία με την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, ο καθηγητής φανερά συγκινημένος παρουσίασε τα αποτελέσματα των ερευνών του.
Γοητευτικός σαν προσωπικότητα έχει το χάρισμα να αναλύει και να συνθέτει τις απόψεις του με ένα δικό του τρόπο. “Θαυμάσιος, υπέροχος, σπάνιος, θαυματοποιός” είναι λίγα από τα λόγια των φοιτητών που είναι στην ομάδα του καθηγητή που προσφέρει την γνώση και την εμπειρία του σε 500 ιατρικά κέντρα σε 50 χώρες του κόσμου.
-Γεννηθήκατε στην Πάφο το 1953, την χρονιά που η Κύπρος σείστηκε από το παγκύπριο συλλαλητήριο και ο Κυπριακός λαός αποφάσισε να διεκδικήσει δυναμικά την αποτίναξη από τον αγγλικό ζυγό και την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα.
Μεγάλωσα σε μια οικογένεια που αγωνιζόταν για την ελευθερία της Κύπρου και πολλές φορές έχω αναφέρει, όταν ήρθαν στο σπίτι Άγγλοι αστυνομικοί για να συλλάβουν τον πατέρα μου, τον ρώτησαν αν είναι μέλος της ΕΟΚΑ. Λέει, εγώ δεν μπορώ να σας απαντήσω αλλά ρωτάτε τον γιο μου και άρχιζα να φωνάζω εγώ “ζήτω ο Μακάριος”, “ζήτω η ένωση”, “ζήτω η Ελλάδα”. Τον μαζέψανε τότε και φύγανε και μάλιστα για κάμποσα χρόνια ένιωθα και ένοχος ότι λόγω αυτού συλλάβαν τον πατέρα μου.
-Η Πάφος μια πόλη με μεγάλη ιστορία και πολιτισμικό χαρακτήρα ανακηρύχθηκε για το 2017 πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης. Ποιες είναι οι πιο σημαντικές αναμνήσεις από αυτή την πόλη;
Πολλές αναμνήσεις…Ήταν τα πρώτα χρόνια της ζωής μου. Μετά την σύλληψη του πατέρα μου πήγαμε στην Αμμόχωστο που ήταν η πόλη της μητέρας μου και επιστρέψαμε ξανά στην Πάφο, όταν βγήκε ο πατέρας μου το 1959. Τα πρώτα σχολικά χρόνια, τότε μπορούσες να πας στη δεύτερη τάξη απευθείας, γι αυτό η μάνα μου κάθε μέρα μου έκανε μαθήματα για να πάω στη δεύτερη τάξη. Έμεινα λίγα χρόνια στην Πάφο μέχρι τα 12 και μετά με έστειλαν στην Λευκωσία σε Αγγλική σχολή. Δεν μπορούσα να καταλάβω γιατί ο πατέρας μου με προόριζε για την Αγγλία, τη στιγμή που οι Εγγλέζοι του είχαν κάνει τόσο κακό, είχαν κάνει τόσο κακό στην Κύπρο και το ανακάλυψα μετά που πέθανε, όταν είδα τις επιστολές του προς τον Άγγλο κυβερνήτη στις οποίες του ανέφερε: “Δεν είμαι εναντίον των Εγγλέζων, απεναντίας είμαι φίλαγγλος, γιατί πιστεύω στις αξίες των Εγγλέζων και αυτό θέλω να κάνω και στη δική μας τη χώρα. Θέλουμε να κάνουμε μια δημοκρατία στα πρότυπα της Αγγλικής αλλά θέλουμε να είμαστε ελεύθεροι”.
-Αγαπάτε πολύ την Κύπρο, είμαστε στο 2016 και από το 1974 -42 χρόνια- το κυπριακό εξακολουθεί να είναι ένα δυσεπίλυτο πρόβλημα που αναζητά τη λύση του.
Πολλές φορές απογοητεύομαι ότι έχει βρεθεί η λύση του κυπριακού, έχει διχοτομηθεί η Κύπρος αλλά έρχονται στιγμές που πιστεύω ότι θα έρθει κάποια μέρα που θα αλλάξουν οι συγκυρίες στον κόσμο και πραγματικά θα απελευθερωθεί η Κύπρος από τον τουρκικό ζυγό.
– Πρότυπο της ζωής σας ο πατέρας σας Ηρόδοτος Νικολαΐδης, προσωπικός γιατρός της οικογένειας του Μακάριου, ανεξάρτητος βουλευτής, αγωνιστής της ΕΟΚΑ με φυλακίσεις, ένας γιατρός που ήταν πάνω απ΄ όλα άνθρωπος. Πιστεύετε ότι οι επιρροές που δέχεται ένας άνθρωπος στην παιδική του ηλικία από την οικογένειά του διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη μετέπειτα ζωή του; Είναι γνωστό ότι ο πατέρας σας ήταν αυτός που σας παρότρυνε να ακολουθήσετε το δικό του επάγγελμα.
Δεν μου είχε δώσει διαφορετική εκλογή. Από την ηλικία των 2 χρονών όποτε με ρωτούσαν, “τι θα γίνεις όταν μεγαλώσεις”, έλεγα γιατρός. Οι εμπειρίες μου από τις επισκέψεις μου στα χωριά, όπου καθόταν στα καφενεία και έρχονταν κόσμος να του πει για τα ιατρικά τους προβλήματα αλλά παράλληλα να του μιλήσουν για τα αμπέλια τους, για τα οικονομικά που είχαν, για τα κοινωνικά προβλήματα, είχαν συνταυτίσει στο μυαλό μου την ιατρική με ένα ολιστικό τρόπο αντιμετώπισης του ανθρώπου και στο βαθμό που μπορώ αυτό προσπαθώ να εξασκήσω στη καθημερινή μου ζωή και στη δική μου ιατρική πράξη. Δεν βλέπω τον ασθενή με το συγκεκριμένο ιατρικό πρόβλημα κάτι το ξεχωριστό από την ολική εικόνα. Στον τομέα της ιατρικής του εμβρύου μια γυναίκα η οποία αντιμετωπίζει κάποιο συγκεκριμένο ιατρικό πρόβλημα, έχει κάποιο πρόβλημα το μωρό της, πάντα σκέφτομαι τις επιπτώσεις που θα έχει η απόφασή της. Κατά πόσο το να συνεχίσει την εγκυμοσύνη ή να αποφασίσει να κάνει έκτρωση ποιες επιπτώσεις θα έχει πάνω στην ίδια, την προσωπική και κοινωνική της ζωή.
-Δεν συγχωρέσατε ποτέ τους διώκτες του πατέρα σας και αναφέρεστε συχνά στη σκηνή που τον βλέπατε πίσω από τα κάγκελα της φυλακής.
Ε…,ίσως ο πατέρας μου ήθελε να εκδικηθεί τους Εγγλέζους, γι’ αυτό με έστειλε στην Αγγλία (γέλια).
-Τι θυμάστε από την πρώτη έρευνα που κάνατε για την Αυχενική Διαφάνεια;
Με είχε εκπλήξει η σκέψη ότι πιθανόν να είχε κάποια σχέση με το σύνδρομο Down. Μετά προχωρήσαμε πολύ ραγδαία σε μεγάλο πληθυσμό ασθενών και να εξακριβώσω την πραγματική αξία. Όταν ανακαλύψαμε ότι, πράγματι, είχε σημαντικό ρόλο να παίξει στη διάγνωση του συνδρόμου Down είχα πάρα πολύ μεγάλη αγωνία κατά πόσο οι γιατροί θα εφάρμοζαν την μέθοδο σωστά. Έβλεπα ότι χρειάζεσαι να είσαι κατάλληλα εκπαιδευμένος για να μπορέσεις να πάρεις τις σωστές μετρήσεις και φοβόμουν πάντα ότι αυτή η σημαντική ανακάλυψη, αν έπεφτε στα λανθασμένα χέρια, θα επέφερε πολύ μεγαλύτερο κακό παρά καλό για τους ασθενείς.
-Όταν κάνετε μια έρευνα, πέρα από την πίεση, πως αισθάνεστε που έχετε ανακαλύψει κάτι που δεν έχει εφευρεθεί ως εκείνη τη στιγμή;
Πάντα έχω αυτό το αίσθημα της ευθύνης: Θα εφαρμοστεί σωστά η μέθοδος; Θα φέρει καλό στον κόσμο ή θα έχει το αντίθετο;
-Σας αποκαλούν ο πατέρας της ιατρικής του εμβρύου. Πότε αποφασίσατε να γίνετε ο γιατρός των εμβρύων;
Όταν ήμουν φοιτητής της ιατρικής στην Αγγλία, την τελευταία χρονιά είχαμε την ευκαιρία να πάμε σε μία άλλη χώρα του εξωτερικού για τρεις μήνες. Οι περισσότεροι φοιτητές διάλεγαν να πάνε σε εξωτικές χώρες του κόσμου Σεϋχέλλες, στην Χαβάη κ.α. Εμένα δεν μου αρέσει να ταξιδεύω με αεροπλάνο, αναγκάστηκα να μείνω στο Λονδίνο και τότε είδα για πρώτη φορά τους υπέρηχους και το έμβρυο στην κοιλιά της μητέρας. Αμέσως είχα ”ερωτευθεί ” όλο αυτό και αποφάσισα ότι θα αφοσιώσω τη ζωή μου σε αυτό.
-Τι είναι η ιατρική του εμβρύου;
Είναι η εξέταση του εμβρύου πως μεγαλώνει, πως αναπτύσσεται, ποια είναι η σχέση του με τη μητέρα του.Τις περισσότερες φορές το έμβρυο εξελίσσεται εντελώς φυσιολογικά. Ορισμένες φορές, δυστυχώς, βρίσκουμε ότι υπάρχουν σοβαρές ανωμαλίες και σε ένα μικρό ποσοστό αυτών έχουμε βρει μεθόδους με τις οποίες μπορούμε να καλυτερέψουμε την κατάσταση, να κάνουμε ενδομήτρια θεραπεία στο έμβρυο.
-Ποια είναι η πιο συχνή ενδομήτρια χειρουργική επέμβαση;
Σε πανομοιότυπα έμβρυα που υπάρχει αιμορραγία από το ένα στο άλλο, τις περισσότερες φορές αυτά τα έμβρυα πεθαίνουν και με ενδοσκόπιο μπαίνουμε στη μήτρα, εντοπίζουμε τα κοινά αιμοφόρα αγγεία και χρησιμοποιώντας laser γίνεται διαχωρισμός.
-Και η πιο δύσκολη επέμβαση;
Τώρα μετά από χιλιάδες τέτοιες επεμβάσεις τις θεωρώ εύκολες αλλά πάντα υπάρχουν ορισμένα περιστατικά που είναι ιδιαίτερα δύσκολα και η πιο συχνή επέμβαση είναι αυτή. Τα πιο δύσκολα περιστατικά τα βρίσκουμε σε ορισμένες περιπτώσεις των πανομοιότυπων εμβρύων με το laser.
-Είστε ένας άνθρωπος που δένεστε πολύ με τους ασθενείς σας, πως αισθάνεστε όταν τα πράγματα δεν βαίνουν καλώς; Υπάρχουν γονείς που αποφασίζουν να φέρουν στη ζωή ένα μωρό, αν και γνωρίζουν εκ των προτέρων ότι δεν θα είναι υγιές;
Πάντα δένομαι με τους ασθενείς, προσπαθώ και το καταφέρνω σε μεγάλο βαθμό, γιατί έτσι νιώθω. Όταν βλέπω ότι υπάρχει κάποιο πρόβλημα συμμερίζομαι την αγωνία τους, τον πόνο τους, την ίδια στιγμή, βέβαια, συμμερίζομαι και τη χαρά τους, όταν τα πράγματα πάνε καλά. Υπάρχουν πολλά ζευγάρια σήμερα που ξέρουν ότι το μωρό έχει σύνδρομο Down και αποφασίζουν να συνεχίσουν την εγκυμοσύνη και η δική μου προσπάθεια είναι να τους συμπαρασταθώ, αλλά να συμπαρασταθώ και σε αυτούς πού θα αποφασίσουν ότι θέλουν να κάνουν έκτρωση.
-Δηλώσατε ότι το 99,9% των εξετάσεων της Αυχενικής Διαφάνειας που μας φέρνουν οι Ελληνίδες είναι εντελώς άχρηστες γιατί δεν υπάρχει έλεγχος.
Πιστεύω ότι υπάρχουν πολλοί καλοί γιατροί καλά εκπαιδευμένοι στην Ελλάδα, αλλά, δυστυχώς, υπάρχουν και πάρα πολλοί που κάνουν αυτή την εξέταση χωρίς καμία εκπαίδευση και αυτό είναι λάθος.
-Έχετε πει ότι η εγκυμοσύνη στη χώρα μας θεωρείται ασθένεια.
Έχουμε μετατρέψει την εγκυμοσύνη σε ασθένεια, τρέχουμε σε γιατρούς, κάνουμε εξετάσεις, τους δίνουμε κάμποσα φάρμακα. Για μένα είναι ένα εντελώς φυσιολογικό γεγονός που σπάνια τα πράγματα πάνε στραβά. Γι’ αυτό και σκέπτομαι να δημιουργήσω ένα κέντρο που δεν θα μοιάζει με νοσοκομείο, για να τονίσω ακριβώς αυτό το γεγονός, ότι η εγκυμοσύνη είναι κάτι το εντελώς φυσιολογικό.
-Αλλάξατε τα μέχρι πρότινος δεδομένα, την ρομαντική εικόνα της γυναίκας με το έμβρυο, δηλώνοντας ότι είναι μία παρασιτική σχέση, μια επίθεση του εμβρύου προς τη μητέρα…
Το έμβρυο πρέπει να επιβιώσει, παίρνει από τη μητέρα ό,τι χρειάζεται. Από αυτή την άποψη είναι το απόλυτο παράσιτο. Ο μηχανισμός που το κάνουν αυτό, ο πλακούντας και το έμβρυο αναλαμβάνουν τη λειτουργία, αναγκάζουν το σώμα της μητέρας να τους δώσει ό,τι χρειάζεται. Οι γυναίκες στην Αφρική μπορεί να λιμοκτονούν αλλά γεννούν υγιή μωρά.
-Έχετε θέσει στόχο ως το 2019 να έχει υιοθετηθεί παγκοσμίως από τους φορείς Δημόσιας Υγείας η αντεστραμμένη Πυραμίδα προγεννητικού ελέγχου, όπου οι διαγνωστικές εξετάσεις να ξεκινούν από την 12η εβδομάδα κυοφορίας, αντί της 37ης και 41ης εβδομάδας που γίνεται σήμερα.
Ίσως ήμουν υπεραισιόδοξος τότε, πιστεύω πως θα πάρει περισσότερο χρόνο, χρειάζονται πολλές μελέτες τις οποίες κάνω και χρειάζεται μεγάλη πίεση προς τα διάφορα συστήματα. Είμαι όμως αισιόδοξος ότι, αν όχι το 2019, κάποια χρόνια μετά να δω την αντίστροφη πυραμίδα.
-Κάθε πότε πρέπει να κάνει υπέρηχο μια έγκυος γυναίκα, καθώς οι επιπτώσεις μιας υπερβολικής χρήσης στο έμβρυο δεν έχει μελετηθεί;
Ξέρω ότι οι εξετάσεις πρώτον πρέπει να γίνονται από εξαιρετικά εξειδικευμένους γιατρούς. Οποιαδήποτε εξέταση γίνει, η οποία δεν γίνεται από κατάλληλους εκπαιδευμένους γιατρούς, μπορεί να έχει πολύ αρνητικές επιπτώσεις. Πιστεύω ότι οι γυναίκες πρέπει να κάνουν εξέταση την 12η εβδομάδα και γύρω από την 20η και 22η εβδομάδα. Οι τελευταίες μου έρευνες δείχνουν ότι ο τρίτος υπέρηχος πρέπει να είναι γύρω από την 36η εβδομάδα.
-Υπάρχουν παρενέργειες; Υπάρχει μια θεωρία ότι με την ανάπτυξη πιο ισχυρών και εξελιγμένων συσκευών τα όρια ασφαλείας μπορεί να παραβιάζονται.
Πάντα με οποιαδήποτε τεχνολογία υπάρχουν κίνδυνοι, γι΄αυτό και πρέπει οποιαδήποτε εξέταση και θεραπεία να γίνεται στο minimum που χρειάζεται.
-Πολλές φορές χρησιμοποιείτε σκληρή γλώσσα, λέγοντας ότι “η Ιατρική είναι λειτούργημα και δεν πρέπει να την εκπορνεύουν” και ότι, “ενώ οι αμνιοπαρακεντήσεις στην Αγγλία θα πέσουν κάτω από 2% – 3%, στην Ελλάδα το ποσοστό των γυναικών που υποβάλλονται σε αμνιοπαρακέντηση είναι 25% – 30%. Είτε οι γυναίκες είναι νευρωτικές είτε οι γιατροί χρειάζονται παραπάνω εισόδημα”.
Επειδή είμαι Έλληνας, επειδή έχω εκπαιδεύσει πολλούς Έλληνες γιατρούς, όπως είδατε σήμερα εδώ, έχω περισσότερες απαιτήσεις, θέλω να κάνουν τη δουλειά τους σωστά.
-Πως μπορεί να γίνει κάποιος γιατρός μέλος της ομάδα σας; Ποια είναι τα κριτήρια αξιολόγησης;
Για να είμαι ειλικρινής δεν είμαι ιδιαίτερα αυστηρός, προσπαθώ να εκπαιδεύσω όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους από ολόκληρο τον κόσμο, το θεωρώ καθήκον μου. Άλλωστε η Ιατρική δεν είναι για την elit ενός πληθυσμού αλλά γι’ αυτούς που το χρειάζονται περισσότερο.
-Το 1996 δημιουργήσατε το παγκοσμίου φήμης FETAL MEDICINE FOUNDATION με διεθνή και φιλανθρωπική δράση, που εγκαινιάστηκε από την πριγκίπισσα Νταϊάνα. Με moto τα έμβρυα δεν έχουν φυλή και γλώσσα και τα δάκρυα τους δεν έχουν χρώμα αποφασίσατε και διαθέσατε το επιστημονικό προσωπικό αλλά και τους χρηματικούς πόρους για να προσφέρετε πρακτική βοήθεια στους δοκιμαζόμενους Ιρακινούς.
Είχα ταραχθεί όταν είδα να βγαίνουνε μωρά ανώμαλα, μετά τους αμερικάνικους βομβαρδισμούς που χρησιμοποιούσαν ουράνιο και είχα θυμώσει με την υποκρισία ότι πηγαίνουν εκεί για να φέρουν ελευθερία και δημοκρατία σ’ αυτή την χώρα και δεν δίστασαν καθόλου να καταστρέψουν τους ανθρώπους, να καταστρέψουν τη χώρα τους αλλά να έχουν και μακροπρόσθεμες επιπτώσεις, καταστρέφοντας το γενετικό υλικό, που θα παράγει μωρά με ανωμαλίες στο μέλλον. Αισθάνθηκα θυμό και λύπη. Σκέφτηκα να εκπαιδεύσω γιατρούς, να τους στείλω εκεί, τουλάχιστον να βοηθήσουν αυτά τα ζευγάρια και το έχω κάνει.
-Σ’ αυτά τα 40 χρόνια, στα άγχη όλων των δεκαετιών, ποια είναι για σας η καλύτερη ανταμοιβή;
Δύο. Πρώτον, όταν βλέπω ασθενείς, οι οποίοι μου φέρνουν τα μωρά τους, υγιή μωρά, να με ευχαριστήσουν, όπως έγινε και χθες. Δεν μπορεί να συγκρίνεις αυτήν την ικανοποίηση με οποιαδήποτε άλλη στη ζωή σου, και όταν βλέπω πολλά παιδιά, τα οποία έχω εκπαιδεύσει, να κάνουν σωστή δουλειά.
-Ποια ήταν η πιο μεγάλη συγκίνηση που πήρατε στην καριέρα σας;
Στην Βαρσοβία συγκινήθηκα πολύ και με έπιασαν τα κλάματα για δύο λόγους. Λίγα λεπτά πριν να αρχίσει η εκδήλωση, πριν μπω στην αίθουσα, ο κοσμήτορας του πανεπιστημίου μου ανακοίνωσε ότι είχαν καλέσει τον πρέσβη της Κύπρου και ήταν εκεί και τον πρέσβη της Ελλάδας που του είπε: <<μα, αυτός δεν είναι Έλληνας>>. Είχα ταραχθεί τόσο πολύ. Μπαίνοντας στην αίθουσα, η χορωδία άρχισε να τραγουδά τον Εθνικό ύμνο και βλέποντας όλους τους καθηγητές ε,τότε έκλαψα. Έκλαψα για τη συγκίνησή μου για την Ελλάδα και την ίδια στιγμή από τον θυμό μου.
-Είστε ο πρωτοπόρος ειδικός στην Ιατρική του Εμβρύου σε παγκόσμιο επίπεδο, έχετε συντελέσει στο να γίνει η Αγγλία η Μέκκα της Εμβρυϊκής Ιατρικής. Καταφέρατε να κάνετε όλα τα όνειρά σας πάνω στον τομέα της ερευνητικής ιατρικής πραγματικότητα ή έχετε να κάνετε κι άλλα, κύριε καθηγητά, στην Αγγλία ;
(Χαμογελάει) Θα εξακολουθήσω να εκπαιδεύω γιατρούς, θα συνεχίσουμε να κάνουμε έρευνες, γιατί υπάρχουν σοβαρά προβλήματα τα οποία δεν έχουμε καν αγγίξει. Έχουμε κάνει κάμποσα, με ελπίδες να ελαττώσουμε τα ποσοστά προεκλαμψίας, ενδομήτριου θανάτου, πρόωρου τοκετού. Είναι πάρα πολλά ακόμη να γίνουν.
